[Column] Ligt de mat recht?

De afgelopen maanden ervoer ik het verschil tussen tijd besteden en tijd overbruggen. Normaliter heb ik meer energie dan tijd, wat die tijd een schaars, zorgvuldig te besteden goed maakt. Thuis met ziekteverlof is het precies andersom: zeeën van tijd maar lang niet altijd in staat daarin iets spannends of nuttigs te doen.

Gelukkig is het menu van op de bank beschikbaar tijdverdrijf de afgelopen jaren flink uitgebreid. Naast series kijken (voel ik me al snel vervelend passief van) en boeken lezen (houd je ook niet oneindig vol) is er een enorm aanbod aan online vakken en collegereeksen. Heerlijk. Beetje video’s kijken, elke vijf of tien minuten door een multiple choice quizje heen klikken, en voor je het weet is de middag weg.

Mijn favoriet was Chinese Thought: Ancient Wisdom Meets Modern Science van Edward Slingerland. Ik heb me er over verwonderd hoe gemakkelijk het blijkbaar is om willekeurig in de rondte lezend wel bekend te raken met de belangrijkste ideeën uit het werk van bijvoorbeeld Burke, Thoreau, Bentham, Spinoza, en Machiavelli, maar totaal niet met respectievelijk Confucius, Laozi, Mozi, Xunzi, en Han Feizi, die twee millennia eerder al vergelijkbare dingen schreven. En hoewel ik redelijk bekend ben met de actuele theorie over hoe mensen expertise opdoen, wist ik niet dat ene Zhuangzi dit eeuwen voor nul al in bijna letterlijk dezelfde termen beschreef. De ideeën van zijn tijdgenoot Mencius over nature versus nurture van ethisch gedrag stroken verrassend goed met recente cognitieve en evolutionaire psychologie. Recente bestsellers als Nudge en Thinking, Fast and Slow, over de invloed van ons automatisch opererende onderbewuste, zouden voor de klassieke Chinezen minder verrassend zijn dan voor ons.

‘We hebben het nauwelijks over hoe we ons gedragen’

Op het eerste gezicht kan het werk van deze wijzen overkomen als een reeks instructies voor het volgen van achterhaalde rituele omgangsvormen (alleen gaan zitten als je mat recht ligt!) of als verzameling mystieke fabels zonder duidelijke les (zoals die over een slager wiens mes nooit bot werd). Maar Slingerland laat helder zien hoe ze niet alleen nadachten over hoe je je als mens hoort te gedragen, maar ook over hoe je het voor elkaar krijgt dat jij en de mensen om je heen dat ook daadwerkelijk gaan doen.

Samen ontwikkelden deze filosofen een hele reeks strategieën om onze intuïtieve en emotionele geest in plaats van vijand of obstakel tot bondgenoot van ons rationele handelen te maken. Dát is voor Confucius en Xunzi de functie van strikte rituelen. Zhuangzi’s verhaal over de slager laat zien hoe je jezelf zo kunt trainen dat je uiteindelijk onbewust en onnadenkend perfect rationeel kunt handelen. Hun ideeën gaan uit van een heel andere kijk op de relatie tussen denken en doen, op individu en gemeenschap, en op onderwijs.

Ons eigen denken over onderwijs komt in verhouding beperkt en mechanistisch over. Als we onze vakken tegen het licht houden, bijvoorbeeld, gaat het al snel over ‘de stof’ en hoe we die ‘overbrengen’. En we hebben het nauwelijks over hoe we ons gedragen. Zoals waar we in een zaal gaan staan of zitten. Of over wie na presentaties de eerste vraag hoort te stellen en waarom. Laat staan dat we er vaste gebruiken voor hebben. Iedereen vogelt dat een beetje voor zichzelf uit. Misschien moeten we naast elektronica en plastic rommel ook eens wat gedachtegoed uit het Oosten importeren.

Bob van Vliet is docent op de faculteit 3mE, na eerder bij Industrieel Ontwerpen en Bouwkunde les te hebben gegeven.

Bob van Vliet / Columnist